Recht doen aan mens én verhaal

Voor haar afstudeeronderzoek over de verhouding tussen maker/journalist en geïnterviewde bij human interest-programma’s waar mensen langer gevolgd worden, interviewde Iris Hooghiemstra zes ervaren makers die hun ervaringen delen. Een duurzame relatie zorgt voor kwalitatieve producties en meer vertrouwen in de media, maar hoe zorg je daar als maker voor zonder je professionele houding te verliezen?

De relatie tussen maker en geïnterviewde is precair. Als maker maak je bijvoorbeeld een programma over een ingrijpende gebeurtenis in het leven van de hoofdpersoon. Je wil graag dat ze je alles vertelt, maar je merkt dat ze toch wat terughoudend is; ze vertrouwt je nog niet. Je toont oprechte interesse en ze voelt zich steeds meer op haar gemak; zoveel zelfs dat ze je ook veel persoonlijks vertelt. Het interview rakelt heel wat op bij de hoofdpersoon en zelfs als het programma afloopt, blijft er contact. De volgende hoofdpersonen staan al klaar en je agenda wordt steeds voller, maar je voelt je ook bezwaard om het contact te verbreken. Hoe ga je om met dit dilemma?

Ongedwongen aanpak
Om dat te voorkomen en een waarheidsgetrouw verhaal op tafel te krijgen, moet er vertrouwen zijn tussen maker en geïnterviewde. Volgens journaliste Susanna Piët zijn warmte, echtheid, empathie, informele opstelling, eerlijkheid, volharding en geduld belangrijke eigenschappen voor een goede interviewer. Een ongedwongen aanpak is vooral belangrijk bij human interest-interviews, waar persoonlijke, soms emotionele verhalen centraal staan.

Maar hoe doe je dat, een band opbouwen? In mijn onderzoek vertellen zes makers over hun ervaringen. Wegens bescherming van de betrokkenen uit de programma’s blijven de respondenten anoniem. Een van hen vertelt dat ze lichaamstaal en oogcontact heel belangrijk vindt: “Mensen voelen zich daardoor gewoon letterlijk gezien.” Een andere maker noemt dat het kwetsbaar opstellen van jezelf ervoor kan zorgen dat iemand anders dat ook durft te doen. Ook de tijd nemen om écht te luisteren, wordt beschouwd als een belangrijk aspect.

“Ik geloof er heel erg in dat mensen voelen of je intrinsiek gemotiveerd bent om hun verhaal te willen horen.” En misschien wel de allerbelangrijkste: authenticiteit. Meerdere respondenten benadrukken dat de reden dat je interesse in iemand toont, moet komen uit oprechtheid en eerlijkheid: “Ik speel nooit een spelletje om de ander in mijn comfortabele nestje te lokken. Ik ben altijd bezig om een echte verbinding aan te gaan met de ander.” Dat betekent voor sommige makers dat ze ook beschikbaar willen zijn buiten werktijd voor hun hoofdpersonen. ‘s Avonds appjes krijgen hoort er voor veel makers toch bij, maar door een werktelefoon en het vooraf maken van afspraken over contact, is het steeds beter te reguleren.

Verwachtingen
Een andere belangrijke stap in het interviewproces is de voorbereiding. Hierin worden verwachtingen geschetst en grenzen gesteld, van beide kanten. Het is cruciaal om duidelijk te maken wat het doel van het interview is, wat de geïnterviewde kan verwachten en wat de mogelijke gevolgen zijn van deelname. Dat helpt niet alleen om misverstanden te voorkomen, maar ook om elkaar beter te leren kennen. De geïnterviewde voelt zich gehoord en begrepen, wat ervoor kan zorgen dat hij/zij zich veilig voelt om alles eerlijk te delen.

“Soms is weinig afstand ook
niet erg als je daarmee iets
goeds voor iemand kan doen”

Verantwoordelijkheid
Makers nemen volgens professor Ellen Maccarone een bepaalde verantwoordelijkheid voor de geïnterviewde op zich als ze een programma of documentaire gaan maken, omdat ze met échte verhalen en mensen werken. Ze stelt dat het minimaliseren van (mentale) schade bij geïnterviewden het belangrijkste is. Toch gebeurt dat niet altijd. Er zijn genoeg programma’s die meer gericht zijn op effectbejag dan op ethische televisie, mede omdat sensatie-tv vaak meer kijkcijfers oplevert.

De zes respondenten in het onderzoek geven aan zich erg verantwoordelijk te voelen voor de mensen die ze volgen in hun programma of documentaire. Ze uiten dat onder andere door bereikbaar te zijn, psychologische hulp in te schakelen of voor een prettige crew te zorgen. Maar waar liggen de grenzen? “Ik wil eigenlijk nooit dat mensen teleurgesteld zijn, dat iets hen tegenvalt of dat ze worden gekwetst”, deelt een van hen. Het is daarom belangrijk je eigen grenzen te stellen, zodat je je niet te veel laat meeslepen: “Dan raak je verstrikt in iets waar je helemaal niet in wil. En dat hoeft ook niet, hè. Het is niet jouw rol”, benadrukt een regisseur.

Het handboek voor journalisten stelt dat je als maker geen hulpverlener bent en dat je daar duidelijk in moet zijn tegenover de mensen met wie je werkt. Bijvoorbeeld wanneer de hoofdpersonen je om hulp vragen in de persoonlijke sfeer. Het kan zelfs in het belang van het programma zijn om hen een handje te helpen, maar het hoort niet bij je taken.

Daarnaast is het niet alleen belangrijk om verantwoordelijkheid te nemen voor het programma en de geïnterviewde, maar ook voor jezelf. Denise van Laar schrijft daarover in het boek Betrokken Journalistiek: ‘Maak je iets over de dood als je net zelf je moeder bent verloren, dan kan dat, maar wees je bewust van je valkuilen. Het is niet de bedoeling dat je zelf met alle geïnterviewden mee gaat zitten huilen. Niet omdat je niet geraakt mag worden, maar omdat het geen ander doel dient dan jouw eigen verdriet op dat moment’.

Verschillende belangen
Ook geven de makers aan dat het belangrijk is om je bewust te zijn van de verschillende belangen. Alle respondenten in het onderzoek hebben het belang van hun gasten weleens laten prevaleren boven dat van het programma. Een situatie die veel makers weleens hebben meegemaakt, is dat hoofdpersonen helemaal kunnen ‘leeglopen’; ze voelen de vrijheid om alles te vertellen, misschien wel voor het eerst in hun leven. Eerst werkt het bevrijdend, maar het kan achteraf toch te confronterend zijn en willen ze dat je het niet gebruikt. “Met je filmmakerspet op baal je, want dat is soms precies wat je wil laten zien. Maar met je ‘menselijkheidspet’ denk je: ja, dat moet je respecteren.”

“Als de geïnterviewde met een
rotgevoel uit die documentaire
komt, dan is mijn film mislukt”

Het kan nog wel lastig zijn om daar in de montage omheen te werken, maar toch moeten professionals dat kunnen, zo wordt gesteld: “Ik vind het ook van luiheid getuigen, want er zijn altijd alternatieven te bedenken.” Een van de makers stelt zelfs: “Als de geïnterviewde met een rotgevoel uit die documentaire komt, dan is mijn film mislukt. Die belangen liggen in elkaar verstrengeld.”
Wat zijn nou de best practices? Helaas is daar geen eenduidig antwoord op. Cruciaal is oprecht te luisteren en jezelf in de spiegel kunnen aankijken, maar daarin wel grenzen te stellen. Je blijft uiteindelijk maker en geen hulpverlener: “Als je dat uitgangspunt hanteert, schep je vanzelf professionele distantie, zonder dat je het gevoel en de connectie met de geïnterviewde kwijtraakt.”

Concrete tips
Stel de relatie met een geïnterviewde als prioriteit. Wees oprecht geïnteresseerd en hou het belang van de geïnterviewde altijd in het oog.

Let op lichaamstaal. Kijk de mensen in de ogen aan, focus op het gesprek, herhaal wat er gezegd wordt en zorg voor een comfortabele omgeving.

Zorg voor een geïnformeerde crew waarmee je als maker op één lijn ligt.

Wees duidelijk in de verwachtingen en belangen van beide kanten. Maak vooraf afspraken over wat ze van jou kunnen verwachten en wees transparant over de mogelijke gevolgen van deelname. Maak ook afspraken over de vorm en frequentie van contact.

Check of de geïnterviewde een netwerk heeft om op terug te vallen na emotioneel intensieve opnamen. Zorg anders voor betrokkenheid van een therapeut of psycholoog.

Ga je eigen valkuilen en triggers na voordat je een project ingaat om te voorkomen dat je te emotioneel betrokken raakt.

Bron: Iris Hooghiemstra/BM